श्रीमानले श्रीमतीलाई पाल्छन् कि श्रीमतीले श्रीमानलाई ?

सरिता दाहाल

रिपोर्टिङको सिलसिलामा छोटो यात्रामा थियाैं । साथमा थिए एक पुरुष पत्रकार अनि पाँच जना अधिकारकर्मी । गाडीमा थियौं । बिहेको सिजन बाटोमा एक विहेको जन्ती भेटिए । त्यसपछि स्वभाविक विहेको कुरा निस्किने नै भयो ।

टीममा अविवाहित पत्रकार साथी मात्रै थिए । भनें, – ‘ल है यो महिना पनि जन्ती नलगी जाला नी !’

‘अब चैं विचार गर्दैछु । स्नातकोत्तर सकें । पत्रकारितामा पनि राम्रै भइरहेको छ । श्रीमती पाल्न सक्छु भन्ने आँट बढेको छ ।’ उनले भने ।
जिज्ञासा थपें, ‘तीन दशक कट्दासम्म विहे नगरेको श्रीमती पाल्न सक्दिन भनेर पो ?’

उनको सहज जवाफ थियो, – ‘हो त, अर्काको छोरी ल्याएपछि पाल्न नकिएन भने ! अहिले त, महिलाको लागि यत्रा कानूनहरु आएका छन् । विचरा हामी पुरुष !’

‘परिआए अहिलेका श्रीमतीले श्रीमानलाई नै पाल्छन्’ मैले थपें ।

एक अधिकारकर्मी दिदीले पनि भन्नुभयो – ‘श्रीमती गाई भैंसी हो र पाल्नुपर्ने चिन्ता ?’

‘गाई, भैंसी पनि बिना काम कसले पाल्छ र ! गाई भैंसीले दूध नदिउन् त कलिलो, कलिलो घाँस खोज्न को जान्छ जंगल जंगल ? कसले दिन्छ समय मिलाइ मिलाई दानापानी ? हामीले गाई भैंसी पालेका हैनौं लगानी गरेका हौं । तिनीहरुबाट आउने प्रतिफलको आशा गरेर’ – म अलि चर्किएछु क्यारे । पत्रकार साथी चुप थिए ।

कुराकानी चल्दै थियो । कार्यक्रम स्थल पुग्यौं । कार्यक्रम सुरु भो, सकियो । घर फर्किएँ । तर, मेरो मनको तरंग भने सेलाउँदै सेलाएन ।
मैले पनि विवाह गरेको छु । दुई सन्तान छन् । तर, श्रीमानले पालिदेलान् भन्ने आशा कहिल्यै गरिन ।

तर, पुरुषलाई विवाह अघि ‘श्रीमती पाल्ने आँट’ किन चाहिने ? हामी महिला स्वयं परिश्रमले बाँच्न सक्दैनौं ? कि महिलाको कमाइको अर्थ नै रहँदैन ?

यीनै कुरामा घोत्लिँदै गर्दा झण्डै २० वर्षअघिको आफ्नै घरको स्मृति ताजा भएर आयो ।

घरमा आमाको तुलनामा बाबा घाँस सोत्तर कुँडो पानीमा कमै सहभागी हुनुहुन्थ्यो । त्यतिबेला खोरमा १८/२० वटा बाख्रा हुन्थे । गोठमा ४/५ वटा दुहुना भैंसी, उहीँ संख्यामा गाई । २ हलसम्म गोरु अनि कुखुराहरु ।

हामी ३/४ वर्षको फरकका ५ जना छोराछोरी । ३ दिदीको विहे भइसकेको थियो । गाउँमा खेतीपाती धान्ने आधार अर्मपर्म नै थियो । पर्ममा आमा नै जानुहुन्थ्यो ।

दिदीहरु पनि सकेको सघाउनु हुन्थ्यो । आवश्यकता पर्दा बुबा पनि सहभागी हुनुहुन्थ्यो । तर, भातभान्छा, गाईभैंसी आमाकै जिम्मामा झैं हुन्थ्यो ।

आमाले गोठमा लस्करै बाँधिएका ती वस्तुभाउलाई के दिनुभयो, कति दिनुभयो, तिनिहरुले खाए खाएनन् बाबालाई खासै चासो हुन्नथ्यो । आमाले गर्नु भएको काममा भरोसा गर्नुहुन्थ्यो सायद ।

दूध डेरीमा लैजाने बेला साबिकको भन्दा दूध कम भयो भने मात्रै बुबालाई चासो हुन्थ्यो । लैनो गाई वा भंैसीको दूध घटेपछि ‘पल्न जानिनस्’ भनेर आमासँग झोक्किनुहुन्थ्यो ।

श्रीमती को हो ? जसलाई श्रीमानहरुले पालेको ठान्नुपर्ने ? घरको एक सदस्य (श्रीमती, बुहारी, आमा) जो एउटा घरमा सबभन्दा बढी शारीरिक र मानसिक श्रम गर्छिन् । बिहान सबेरैदेखि रात अबेरसम्मकाममा हुन्छिन् । अनि तीनैलाई श्रीमानले पालेको ठान्ने ? 

आमालाई पनि चिन्ता हुन्थ्यो क्यारे । भोलिपल्टबाट कलिला कलिला घाँस खोज्न जंगल जानुहुन्थ्यो । रसिला घाँस पाईन्छ कि भनेर खोल्साखोल्सी पस्नुहुन्थ्यो । साँझ बिहान अझै खट्नुहुन्थ्यो, दूध बढाउने मेहनत गर्न ।

जब असार र मंसिर आउँथ्यो, अरुबेला गोरुको नजिक नजाने मेरो बाबा त्यतिबेला गोरुको खुब स्याहार गर्नुहुन्थ्यो । समयमै कुँडोपानी दिने, अतिरिक्त दाना दिने गर्नुहुन्थ्यो गोरुलाई । असार र मंसिर गोरुले २४ घण्टा मध्ये १५ देखि १८ घन्टा काम गर्नुपथ्र्याे । त्यतिबेला बाबाले हामी सन्तानलाई भन्दा पनि गोरुलाई पो माया गर्नुहुन्छ झैं लाग्थ्यो मलाई ।

कुखुरा, बाख्रा बेच्ने बेलामा बाबाले सकेसम्म बढी मूल्य खोज्नुहुन्थ्यो । पालेको समय र भएको खर्चको हरहिसाब जोडेर लगानी उठ्छ उठ्दैन बडो सजगभ एर बेच्नुहुन्थ्यो ।

यी त भए सिधै पैसा लगानी भएका कुरा । मान्छेले आफ्नो ईच्छा पूरा गर्न फरक–फरक वस्तु पाल्दछ । जस्तो, कुकुर आफ्नो सुरक्षाको आशामा, बिरालो मुसाको तनावबाट मुक्ति पाउन, मैना–सुगा आफ्नो आत्मा सन्तुष्टिको लागि ।

हिजोआज सजिव मात्रै होइन निर्जीव वस्तु पनि पाल्ने चलन छ । डिजेल पेट्रोलको भाउ बढ्यो भने तपाईं हामी नै भन्छौं, ‘अब यो (मोटरसाइकल,कार लगायत सवारी साधन) पनि पाल्न नसकिने भो ।

मेरो घर छेउमा भाडामा कोठा लिएर कलेज पढ्ने भाइ भन्दै थिए, ‘घरबाट आउने पैसा खाना, कलेजको फी र भाडा तिर्न ठिक्क हुन्छ । यो मोबाइल पाल्न आपत छ, नचलाउ मन मान्दैन ।’

सवारी साधनले अहिले मानिसको रोजीरोटीमा सहजता थपेको छ । समयमै काममा पुग्न सघाएको छ । साथीभाइ, समाजमा ‘स्टाटस मेन्टेन’ गर्न पनि यस्ता साधनले सहयोग गरेको बुझ्छु म ।

त्यसैले मनमा प्रश्न पनि उब्जन्छ, ‘सवारी साधनलाई मान्छेले पाल्छन् कि मान्छेलाई सवारी साधनले ?’

प्राणीहरुमा मानव यस्तो सचेत प्राणी हो, जो भविष्यबारे पुर्वानुमान गर्न सक्छ । सचेत रहन सक्छ । प्रतिफल गणना गरेर लगानी गर्छ ।

मूल विषयमा नै आउँ – श्रीमानले श्रीमती कि श्रीमतीले श्रीमानले पाल्ने ?

श्रीमती को हो ? जसलाई श्रीमानहरुले पालेको ठान्नुपर्ने ? घरको एक सदस्य (श्रीमती, बुहारी, आमा) जो एउटा घरमा सबभन्दा बढी शारीरिक र मानसिक श्रम गर्छिन् । बिहान सबेरैदेखि रात अबेरसम्म काममा हुन्छिन् । अनि तीनैलाई श्रीमानले पालेको ठान्ने ?

अचम्म लाग्छ ! ८ घण्टा काम गरेर पैसा कमाउने श्रीमानहरु १६ घन्टा बढी काम गर्ने श्रीमतीलाई आफूले पाल्नुपर्ने चिन्ता लिन्छन् ।

सोचौं त, यो कस्तो चिन्ता होला ? अचेलका पढेलेखेका श्रीमती दोहोरो जिम्मेवारी बहन गर्न तयार छन् । परिवारको सारा जिम्मेवारी बहन गरेर पनि घर बाहिर श्रीमानको सरह ड्युटी गर्न हाजिर हुन्छन् ।

म मेरै घरमा जान्छु, मेरो बाबा सोच्नुहुन्छ ‘मैले नै सबै धानेको छु’ । आमाको आराम गर्न एकपल समय हुँदैन । अनरवत काममा हुनुहुन्छ ।
तर, आमाले घरको आर्थिक भार कति धान्नु भएको छ ? त्यो कहिल्यै हरहिसाब हुन्न ।

हुँदो हो त कसको बढी योगदान देखिन्थ्यो होला ? त्यसको गणना कसले गर्ने ?

यसको अर्थ घरको कामको पनि तलब खोजेको भन्ने लाग्ला । घरको श्रम पैसामा नभएपनि कार्यबोझकोे मुल्यांकन गर्ने, मनन गर्नुपर्दैन ? यदि हरेक नेपाली महिलाले घरभित्र गर्ने कामको गणना भए कुल गार्हस्थ उत्पादनमा कस्तो प्रभाव हुन्थ्यो होला ?

विवाहले श्रीमती पाल्ने टन्टा थप्ने पुरुषहरु ठान्छन् । तर विवाह टन्टा थप्ने माध्यम होइन । एकअर्कालाई बुझ्ने हो भने जीवनशैली सहज बनाउने माध्यम हो । जसले एकमा मात्रै हुने कार्यबोझ घटाउँछ । मनोवैज्ञानिक रुपमा समेत बोझ घटाउँछ ।

समाजमा महिला र पुरुषको समविकास, समावेशी सहभागीता अनिवार्य छ । महिलाको मात्रै वा पुरुषको मात्रै सहभागीताले आदर्श समाज बन्नै सक्दैन ।

कुरा रह्यो पाल्ने र पालिने । म अहिले पनि सोच्छु, मेरो आमालाई बाबाले पाल्नु भयो कि आमाले आफू पालिएर हामीलाई समेत पाल्नुभयो ?

तपाईं स्वयं सोच्नुस् त, तपाईंको आमालाई बाबाले पाल्नु भो कि ? आमाले आफू पालिएर छोराछोरीलाई पनि पाल्नुभयो ?

श्रीमतीहरुको हैसियत भनेको श्रीमानहरुले पाल्दिनुपर्ने नै हो ? मैले साथीलाई दोषी भन्न खोजेको होइन, यो हाम्रो पितृसोचको दोष हो । जबसम्म महिलाको योगदानलाई आर्थिक उपार्जनमा जोडिन्न सायद यो सोच हावी रहिरहनेछ ।

(पत्रकार दाहाल सञ्चारिका समूह ,३ नम्बर प्रदेशको अध्यक्ष हुन् ) – महिला खबरबाट